Waar muren afbrokkelen en verbinding ontstaat

Jongdementie, zelfdoding, psychische kwetsbaarheid, laaggeletterdheid,... Wanneer ik met Arne De Jaegere spreek, valt in de veelheid aan thema’s waar theatergezelschap Het Bataljong rond heeft gewerkt, een rode draad te ontwarren. “Vaak gaat het over niet helemaal ten volle kunnen zijn wat in je zit. Door omstandigheden: een ziekte, een psychische kwetsbaarheid, een oorlog waarvoor je moet vluchten. Kortom: door te leven in een maatschappij waarin je niet helemaal ten volle kan stromen, waarin je potentieel niet benut wordt. Wat het teweegbrengt om tegen muren te botsen, daarover gaat het vaak.”

Dat is ook de onderliggende insteek van het project Grijs aan Zet, waarin ouderen de vinger op de wonde leggen: hoe gemakkelijk ze aangetast worden in hun waardigheid, zeker naarmate de afhankelijkheid toeneemt. In Grijs aan Zet nemen ouderen het woord om daar verandering in te brengen.

Hun ervaringen en persoonlijke verhalen vormen ook de ‘sprankels’, de ingrediënten van de voorstelling die Het Bataljong aan het brouwen is. “Ons werk is onszelf zo overbodig mogelijk maken en ervoor zorgen dat we zo goed mogelijk surfen op de energie en gedachten en hersenspinsels van de mensen. We proberen daarbij onze eigen gedachten uit te schakelen.”

Therapie

Het Bataljong werkt nooit met een bestaand stuk of reeds geschreven tekst. “We werken steeds op dezelfde manier: we leren zoveel mogelijk de mensen kennen. We gaan met hen in gesprek, luisteren naar hen, doen dingen met hen. Heel vaak komen we niet meteen in theatermodus, maar gaan we wandelen, gaan we in gesprek, om op een speelse, actieve vorm een bepaalde dynamiek wakker te maken.

Zo proberen we eerst een heel veilige omgeving te creëren. Pas dan beginnen mensen zich te openen, dan komt er, geleidelijk aan, een sprankeltje uit iemand. Dat proces is belangrijk. Je hoort soms mensen zeggen dat het bijna therapie is. Dat is voor een deel waar. Therapie betekent: veiligheid creëren waarbij dingen kunnen loskomen waar je in het gewone leven niet altijd weet mee om te gaan. Dat doen wij ook, maar het verschil is: wij gaan daarmee aan de slag. We proberen met die vrijgekomen sprankels, en met alles wat ons wordt aangereikt (brieven van mensen, filmtips, artikels,...), een collage te maken. Tegelijk moet theater ook het individuele overstijgen: achter die tientallen verhalen schuilt heel vaak hetzelfde, en dat moeten we proberen te pakken, en zo mooi en zo interessant mogelijk op scène brengen.”

Maar wat is mooi? “Ik vind niet dat kunst mooi moet zijn. Soms is het fijn en troostend als kunst mooi is, en theater kan een warm dekentje zijn waar het gezellig is om onder te kruipen, maar dat is niet per se waar ik van hou. Theater mag wringen, schuren, confronteren, lastig zijn, het mag een spiegel voorhouden of boos maken. Alle diversiteit, complexiteit en tegenstrijdigheid die we vaak in de verhalen tegenkomen… het mag er allemaal in zitten. Het is als theatermaker gevaarlijk om op zoek te gaan naar een lijn, want soms is die er niet. Maar zo is het leven ook: warrig en chaotisch. Een verzameling van chaos kan ook een geheel zijn en een lijn geven. Theater mag je verward naar buiten sturen, mag in de war brengen, je door elkaar schudden en confronteren met andere manieren van denken. Theater hoeft niet per se een antwoord te bieden op al die vragen.”

Vragen moet het stuk dus oproepen, en ook dat is een terugkerend element in de keuze van de thema’s waar Het Bataljong rond werkt. “Vaak komen de thema’s naar ons toe. Dat is nu ook weer zo gebeurd. Dat gaat organisch: mensen kennen ons al een beetje, weten wat we doen, dat maakt iets wakker, en dan komt er een vraag waar wij rond werken, samen met de spelers.”

Onkwetsbaarheid

Wat is Arne opgevallen in de loop van het project, dat nu een jaar bezig is? “Onkwetsbaarheid. Ik heb bij zoveel mensen een oceaan van verdriet gevoeld die achter een gigantische dam zit. Ik heb heel veel mensen gezien die zeggen: “we mogen al blij zijn dat er iemand voor ons zorgt, dat we er nog zijn, we mogen niet klagen.”

Ik zie bij veel mensen een pijn die zo groot is dat zij hun hele leven er rond hebben gebouwd. Er is veel angst om daar naar toe te gaan en met die problemen bezig te zijn. Ik heb veel sterke mensen ontmoet die heel positief in het leven staan, die allerlei tactieken hebben ontwikkeld en een muur hebben opgetrokken om rond hun verdriet toch nog iets te bouwen. Veel mensen zijn op zoek naar verbinding, maar slagen er niet in. Omdat de wereld zo snel draait, omdat iedereen een druk leven heeft, omdat het zorgpersoneel geen tijd heeft en de kinderen en kleinkinderen met hobby’s niet meer langskomen. Er is vaak een gevoel van niet meer mee kunnen, en op een of andere manier hebben ze zich daar bij neergelegd, en aanvaard dat verbinding niet meer iets voor hen is.

Wij proberen de omstandigheden te creëren waarin die verbinding tot stand kan komen, een plek waar de muur van de mensen stilaan afbrokkelt, en ze zich kwetsbaar kunnen opstellen. Ze merken dat dat deugd doet. Ik heb dat de laatste tijd al vaker gehoord: dat de repetities het ankerpunt zijn van de week.

Ook op het podium proberen we via kunst zo’n mensen, die vaak de neiging hebben om te zwijgen en zich terug te trekken, net het omgekeerde te doen van de dynamiek die dreigt te gebeuren. We zetten ze op de mooiste podia, met het mooiste licht, we proberen de omgekeerde reflex te creëren.

Theater is interessant omdat het iets oproept in jezelf. Je moet op die frequentie creëren, maar dat is iets heel fragiel, en kan zo weer weg zijn, door een licht dat fout zit of een muziekje dat iets te luid staat,... Je moet geen expert zijn om dat te voelen. Theater is spanning, is verbeelding en gevoel. Het gaat om weerstand overwinnen, om overgave, een soort inzicht dat het geheel het individuele kan overstijgen. Dat is goed theater, wanneer je loslaat en dan.. hup! Dan kan er iets moois gebeuren.

Je voelt heel hard: nu zitten we erop. Dat is wat je bijna God zou kunnen noemen, dat is energie: nu zitten we op een heel bijzondere plek. De kunst is om dat gevoel vast te houden.”

Ageisme

“Ik had nooit gedacht dat de verhalen van ouderen mij zo hard zouden raken en bezighouden. Ik besef dat ik vroeger ook naar ouderen keek vanuit de overtuiging dat ze hun leven al hebben gehad. Ik betrapte mezelf erop, heel subtiel, dat dat ageisme (of leeftijdsdiscriminatie, een vorm van impliciete en expliciete discriminatie van individuen of groepen op basis van leeftijd) ook in mijn denken zat. Maar door mij echt te verbinden met die mensen merk ik dat de houding die ik toen had aan het afbrokkelen is. Plots is daar het besef: het is echt niet ok hoe wij over ouderen denken. Vaak is er gewoon geen echte verbinding om te luisteren naar die pijn en angsten, wat het bvb. doet om niet meer naar Kortrijk te komen omdat je de parkeerautomaat niet meer begrijpt, al dit soort dingen. Je ziet de pijn en verontwaardiging, en dat doet iets. Het moment waarop je echt meevoelt en die oprechte empathie er is, ga je sowieso méér doen, en ga je anders doen.”

Interview: Maarten Vanhee

foto: Willy Houthoofd

Volg Grijs aan Zet via grijsaanzet.be.