Jan Timmerman schreef neer wat rituelen voor hem betekenen en waarom die er 'moeten' zijn.
Soms lijkt het dat rituelen de laatste tijd onderhevig zijn aan een vorm van inflatie. Het begrip ritueel wordt nogal gemakkelijk gebruikt, de meest gewone activiteiten worden een ritueel genoemd. ’s Morgens of ’s avonds je tanden poetsen, een middagdutje doen, de krant lezen na het ontbijt, een familiale aperitief om het weekend in te zetten…
Waarom wordt iets zo gemakkelijk een ritueel genoemd? Omdat het chique klinkt, omdat het enig gewicht aan een activiteit geeft, omdat een ritueel iets mysterieus heeft waardoor het enig ‘sérieux’ of iets verhevens krijgt? Ik weet het niet, maar door zoveel dingen een ritueel te noemen, banaliseer je de échte rituelen en dat is jammer.
Want rituelen zijn helemaal niet banaal, integendeel, rituelen hebben altijd te maken met fundamentele kwesties, met grote momenten in het leven die we willen ijken, met het begin en het einde van het leven, met overgangsmomenten. En ze hebben ook met 'betekenis' te maken die de gewone, verstrooide gang van zaken onderbreekt. Net omdat de diepte van die momenten niet volledig te vatten is, gebruiken we symbolen. Die symbolen brengen ons in een andere wereld of een andere ruimte. In meerdere of mindere mate brengen rituelen je in trance, weg van het hier en nu, weg van de gewone wetten van de wereld.
Om grote momenten worden we gepakt door gevoelens van blijheid (bij een geboorte) of droefenis (bij een overlijden) en heel vaak door gemengde gevoelens, waar blijheid en angst samen gaan, waar zowel ontzetting als verwondering zijn, waar er verwarring is maar toch ook vertrouwen. We weten vaak niet zo goed wat we in zulke momenten moeten doen, overstelpt met allerlei gevoelens. Door een ritueel geven we onszelf niet alleen een houding bij die grote momenten, door een ritueel krijgen we ook een taal om die ‘grote momenten’ te vatten en te articuleren.
Door een ritueel geven we onszelf niet alleen een houding bij die grote momenten, door een ritueel krijgen we ook een taal om die ‘grote momenten’ te vatten en te articuleren.
Carla Rosseels wees er in haar webinar op dat er in elk ritueel een moment van afscheid zit, van dood zelfs, maar ook een moment van een nieuw begin. Zowel de meest blije momenten dragen een afscheid in zich, zelfs een geboorte- of een verbintenis-ritueel, maar ook het donkerste afscheidsritueel heeft ook een nieuw begin in zich.
Door een ritueel geven we onszelf niet alleen een houding bij die grote momenten, door een ritueel krijgen we ook een taal om die ‘grote momenten’ te vatten en te articuleren.
Onze cultuur kent rituelen uit verschillende richtingen en tradities, dat heeft de globalisering ons gebracht. We kennen de traditionele christelijke rituelen en de vrijzinnige symbolen. Veelal is de betekenis van die rituelen en symbolen geërodeerd, alsof ze lijden aan een vorm van slijtage, terwijl ze vaak ook heel rijk zijn, gevormd door jaren en eeuwen cultuur en, wat ik bij gebrek aan beter woord, symboolgroei noem, als lagen in een gesteente…. Maar er zijn ook Keltische en Germaanse rituelen, rituelen van de zgn. native Americans, de Aboriginals, de Saami of noem maar andere oorspronkelijke bewoners van voor de kolonisering.
Er is als het ware een voorraad van symbolen die zo sterk is dat ze bijna overal terugkeert. Zo verwijst bijna elk ritueel naar de 4 elementen.
Traditionele rituelen hebben soms het nadeel dat ze een ‘taal’ spreken waar we niet meer mee vertrouwd zijn, waardoor ze dreigen te vervallen in formalisme.
Zelfgemaakte rituelen lijken soms op licht entertainment waarvan het gewicht ondraaglijk licht lijkt.
Dat maakte het werken aan een eigentijds afscheidsritueel heel spannend. We konden ons laten inspireren door een enorme schat aan vormen en symbolen, om een taal (woorden en beelden) te vinden die zo veel mogelijk mensen kan aanspreken en verbinden, om zo een diepgang te bereiken die recht doet aan de ernst van het afscheid en om hoop en perspectief te creëren die we allemaal nodig hebben.
Als ik nu zie met welke zorg en met welke intensiteit de groep ritueelbouwers nagedacht heeft over het afscheidsritueel, als ik zie hoe we de vormen en symbolen aftasten die daarbij passend zijn, zoeken hoe we de aanwezigen kunnen laten deelnemen, met respect voor ieders gemoed op dat moment, hoe we het zowel corona-veilig als sereen kunnen houden… dan werd ik niet alleen heel benieuwd maar maakte het me ook wel blij om zoveel toewijding en engagement te zien… aan iets wat, in zijn onafheid, nu al mooi is.
Jan Timmerman, verantwoordelijke Levensacademie
